donderdag 27 februari 2014

NL@France - nieuwe serie rencontres franco-néerlandophones in Parijs

Op 10 februari werd er in residentie van de Nederlandse Ambassadeur in Parijs een nieuwe serie rencontres gelanceerd, ontmoetingen tussen Franse en Nederlandse schrijvers, kunstenaars, wetenschappers en anderen.

De Prix des Phares du Nord werd uitgereikt aan Alain van Crugten voor zijn vertaling van het werk van Tom Lanoye, in het bijzonder voor zijn virtuose vertaling van Medea. Samen trakteerden ze het publiek op een hilarisch en briljant duo optreden in twee talen.

Voorafgaand aan de prijsuitreiking vond er een levendig debat plaats over de positie van het Franse boek in Nederland en omgekeerd. Deelnamers waren Alain Beuve-Méry, journalist van Le Monde, gespecialiseerd in de economie van de cultuur, Koen Van Bockstal, directeur van het Vlaams Fonds voor de Letteren, Jean Mattern, redacteur bij uigeverij Gallimard, domein « du Monde entier », Eric Visser, directeur van Uitgeverij De Geus. Moderator was ondergetekende, intendant debat.

Voor foto's en een video-opname:
http://lafrance.nlambassade.org/actualites/2014/02/l%E2%80%99ambassade-des-pays-bas-lance-une-nouvelle-serie-de-debats.html

zondag 2 februari 2014

Amin Maalouf en de ontheemding

Wie in contact komt met geweld wordt daar hoe dan ook slechter van. Of je nu slaat of geslagen wordt - het werpt een smet op je leven. Dit citaat van filosofe Simone Weil koos de Frans-Libanese schrijver en essayist Amin Maalouf  (1949) als motto voor De ontheemden, zijn grote, onlangs in het Nederlands vertaalde roman. Een derde weg - onschuldig en ongedeerd door het leven struinen - is er niet, is de impliciete betekenis, vroeg of laat moet je kiezen.


Dat geldt zeker voor het clubje oude vrienden in deze roman over vriendschap, burgerschap, identiteit, trouw en verraad - in zekere zin een magistrale uitvergroting van de thematiek in Hella Haasses Oeroeg in combinatie met de ietwat melancholieke toon van Stefan Zweig in De wereld van gisteren. Maalouf stelt niet alleen morele vragen, maar legt ook de vinger op politieke, filosofische en culturele wonden in de relatie tussen Europa en de Arabische wereld. Zijn groepje vrienden is in de jaren zeventig over de hele wereld uitgewaaierd. Vijfentwintig jaar later maken ze zich op om elkaar terug te zien, voor het eerst. Vroeger vormden ze een innige vriendenclub, de een was joods, de ander christen, de volgende homoseksueel. Of ze nu uit een arme of machtige clan kwamen, of ze wees waren of omringd door een grote familie - het maakte niet uit: ze deelden een ideaal: hun land veranderen. Het liep anders: 'Wij waren de ruwe schets van  de toekomst, maar de toekomst is in dit eerste ontwerp blijven steken'. Ze zagen zich als 'volgelingen van Voltaire, Camus, van Sartre, Nietzsche of van de surrealisten', maar werden noodgedwongen weer 'christenen, moslims  of joden'. Inmiddels zijn ze zakenman, oprichter van een denktank, monnik of islamist en wonen in Brazilië, Parijs, in de VS of meer in een vliegtuig dan op aarde.  
Les désorientés luidt de titel in het Frans: de hoofdpersonen zijn niet zozeer gedesoriënteerd in de zin dat ze verward of verdwaald zouden zijn, maar ze hebben bijna allemaal de 'oriënt', hun Arabische geboorteland verlaten. Om welk land het gaat lezen we niet. Het zou ieder door een burgeroorlog getroffen land kunnen zijn, al ligt Libanon, Maaloufs geboorteland, voor de hand. De verteller Adam, een evident alter ego van de auteur, is een historicus die al jaren bezig is aan een biografie van Attila de Hun, 'het archetype van de emigrant'. Schrijven is voor Adam de enige manier om vat te krijgen op zijn leven en zijn tijd. Na een telefoontje over een van zijn vroegere vrienden die op sterven ligt, neemt hij, voor het eerst sinds hij zijn land verliet, het vliegtuig terug. De stervende is geen oude vriend, maar een vriend van vroeger, een vriend die hij nooit meer heeft willen zien. 'Helemaal zeker of je iemand die sterft wel moet vergeven' is Adam niet. Hij heeft vuile handen gemaakt, hij heeft bloed laten vloeien, is immens rijk geworden. Zelf is Adam 'bij de eerste moordpartijen' vertrokken, 'het lafhartige voorrecht van de rechtschapen deserteur.'
Zo trekt Maalouf je al vanaf de eerste pagina's zijn morele mijnenveld binnen. Net als hijzelf is zijn verteller al snel na het uitbreken van de oorlog uit zijn geboorteland vertrokken. Adam kon niet leven in een land vol 'machtsspelletjes,  bevoorrechting, smeergeld en schaamteloze vriendjespolitiek', een land met 'een vaag soort democratie en zo nu en dan een periode van vrede'. Je kunt makkelijk over het verdwijnen van het verleden heen komen, schrijft hij in zijn dagboek, maar 'wat je niet te boven komt is het verdwijnen van de toekomst'. Zijn vertrek maakte van hem definitief een vreemde, hij voelt zich altijd en overal 'een gast'. Ook nu hij even terug is in zijn geboorteland, is hij zijn kompas kwijt: hij is onzeker, hij weet niet meer hoe je er met een ander omgaat. Hoe je je gedraagt tijdens de dagen van rouw in het huis van een vriend, hoeveel mensen er rond een machtige weduwe staan te dringen - hij is het vergeten.
Maar ook wie de andere keuze heeft gemaakt, - blijven -, worstelt met de relatie tot zijn geboorteland. Adams jeugdvriend Ramez bijvoorbeeld, die fortuin heeft gemaakt met zijn bouwbedrijf en wereldwijd projecten in de wacht sleept, lijdt iedere dag onder het beeld dat Europeanen van de gemiddelde Arabier hebben, in hun ogen is hij 'een rijk geworden barbaar'. Hij behoort tot 'een volk dat in de afgrond is gestort', beseft hij, 'een verslagen beschaving'. Op wie zijn taal spreekt, op wie zijn religie aanhangt wordt altijd neergekeken.
Zo laat Maalouf aan de hand van zijn personages de grote thema's uit zijn beroemde essays De ontregeling van de wereld en Moorddadige identiteiten de revue passeren. De postkoloniale Westerse wereld, met zijn degeneratie van het kapitalisme en zijn financiële excessen, verwijt hij gebrek aan moreel bewustzijn. De Arabisch-islamitische landen zijnn vol wrok tegen de wereld en tegen zichzelf, ze zinken steeds dieper weg in een 'historische put'. Hij ziet slechts dictatoriale Arabische regimes, barbaarsheid, intolerantie en obscurantisme.
In een van de mails aan zijn joodse, naar de VS geëmigreerde vriend Naïm stelt Adam vast dat het Palestijns-Israëlische conflict de oorzaak is van het cruciale Arabische trauma. Keer op keer werden de Arabieren door de joodse immigranten verslagen, totale ontwrichting van de moslimwereld was het resultaat, 'niet alleen in politiek maar ook in psychologisch opzicht'. Wie openlijk vernederd wordt, draagt daar de sporen van. Het conflict maakt verzoening tussen 'het Westen en de islam' onmogelijk, het  zadelt de mensheid op met een 'verkrampte identiteit' en 'religieus fanatisme'. De gewelddadige religieuze facties, de oorlog en de perverse gevolgen van de al te gemakkelijke oliewinning zijn onderwerpen die Adam stuk voor stuk aan de orde stelt. Maar ook het gebrek aan burgerschap en de onderdrukte positie van de vrouw komen voorbij in de 'eindeloze dialoog' die Adam voert met zijn vrienden, maar vooral ook met zichzelf.
Adam is, net als zijn bedenker, een rationele, genuanceerde denker van het midden, een bruggenbouwer. Hij neemt het initiatief om al zijn oude vrienden samen te brengen, of ze nu een baardige islamist van de harde lijn zijn geworden of lid van een Amerikaanse denktank. Hij verdiept zich in ieders achtergrond, begrijpt de een, maar ook de ander. Ook sociaal gezien behoort hij tot 'de middenpositie', hij heeft niet de kortzichtigheid van de welgestelden' noch 'de verblinding van de hongerlijders'. Hij kan het zich permitteren 'met heldere blik' naar de wereld te kijken.
Precies dat wordt Adam het hardst verweten, want: aan wiens kant staat hij nu eigenlijk? 'Als je moet kiezen tussen de aanvaller en de aangevallene, tussen het roofdier en zijn prooi, tussen de moordenaars en hun slachtoffers, dan blijf jij neutraal', krijgt hij naar zijn hoofd, 'is dat objectiviteit? Is dat voor jou intellectuele integriteit?'.
Het lijkt op Maaloufs eigen situatie: eigenlijk nergens thuis en toch geworteld, deels in de Arabische én deels in de Westerse wereld. Maalouf kiest geen partij, hij vlamt niet voor de een of voor de ander, hij doceert, hij analyseert, hij essayeert. Dat doet hij ook in deze grote, persoonlijke roman, waarin hij voor het eerst, heel voorzichtig, zijn eigen wonden, zijn eigen verscheurdheid laat zien.



Amin Maalouf: De ontheemden. Vertaald door Marianne Gossije. De Geus, € 24,95